Tranh cãi việc dùng khẩu trang chống covid ở Phần Lan: sisu hay bướng bỉnh?
Đến nay hơn 130 quốc gia khuyên dùng khẩu trang, nhưng ở Phần Lan, chính quyền vẫn chưa quyết đinh có bắt buộc người dân đeo khẩu trang hay không, ngay cả ở những nơi công cộng.
Theo nhóm nghiên cứu ”Masks4All[i]” (Khẩu trang cho mọi người), cho đến tháng 7/2020, hơn 130 quốc gia trên thế giới đã khuyến nghị hoặc cưỡng chế người dân đeo khẩu trang sau khi coronavirus phát triển thành đại dịch. Chỉ còn khoảng một chục quốc gia, trong đó có Phần Lan và các quốc gia Bắc Âu khác cùng với New Zealand và Belarus vẫn chưa có bất kỳ khuyến nghị nào về việc này, mặc dù nhiều người dân ở những nước này đã tự giác dùng chúng.
Quy định về việc sử dụng khẩu trang ở các nước khác nhau. Ở một số quốc gia đó là việc bắt buộc trong cả nước, ở một số khác chỉ yêu cầu trong một số khu vực nhất định. Ở một số quốc gia, không đeo khẩu trang sẽ bị phạt, ở một số nước khác thì không. Chẳng hạn, ở Đức[ii], việc đeo khẩu trang là bắt buộc trên các phương tiện giao thông công cộng, và người vi phạm quy định có thể bị phạt tiền ở một số bang. Ở Tây Ban Nha[iii], Ấn Độ và Vương quốc Anh[iv], không đeo khẩu trang ở một số nơi nhất định cũng bị phạt tiền.
Mặc dù cho rằng các nghiên cứu khoa học vẫn chưa đủ thống nhất và hoàn toàn khẳng định lợi ích của việc dùng khẩu trang với tất cả mọi người, song vào tháng 6 vừa qua Tổ chức Y tế Thế giới (WHO)[v] đã thay đổi khuyến nghị về việc sử dụng khẩu trang. Theo khuyến nghị mới, khẩu trang nên được sử dụng trong các cuộc tụ họp công cộng, các phương tiện giao thông công cộng, nơi làm việc đông người và trong các cửa hàng, cửa hiệu, khi khoảng cách an toàn không giữ được và corona phổ biến rộng rãi trong cộng đồng.
Một hình ảnh hiếm hoi_ Thủ tướng Sanna Marin đeo khẩu trang trong cuộc họp EU |
Aku Karvinen, một thành viên của nhóm nghiên cứu về sự lây lan của coronavirus trong không khí tại Trung tâm nghiên cứu kỹ thuật VTT[vi] của Phần Lan cho biết ”Hiện nay, người ta đã biết nhiều hơn về sự lây lan của virus và tính hữu dụng của khẩu trang so với vài tháng trước. Ở một số quốc gia, tình hình xấu đi cũng buộc chính quyền phải thay đổi các khuyến nghị của họ”. Theo Karvinen ”Có nhiều bằng chứng cho thấy việc sử dụng rộng rãi khẩu trang làm giảm tỷ lệ lây nhiễm. Trong các thí nghiệm trên động vật, hiệu quả của khẩu trang hoặc khẩu trang phòng độc trong việc ngăn chặn sự lây lan của coronavirus cũng đã được chứng minh.”
Đại học Hoàng gia Luân Đôn (Anh) và Viện khảo sát YouGov đã chỉ ra coronavirus đã thay đổi hành vi của con người như thế nào. Theo một so sánh của họ[vii] vào nửa đầu tháng 7, ở Đức, Tây Ban Nha và Ý, hơn một nửa số người đeo khẩu trang khi ra khỏi nhà. Ở Ấn Độ, con số còn cao hơn: 88% và Singapore hơn 90%. Ở Mỹ, có những khác biệt theo các tiểu bang chứ không thống nhất trong cả nước về việc bắt buộc đeo khẩu trang hay không, đồng thời cuộc tranh luận về khẩu trang đã mang tính chính trị mạnh mẽ tại Mỹ. Tuy nhiên, theo một nghiên cứu hồi tháng 6 của Hiệp hội Khoa học Hoàng gia Anh, hơn một nửa người dân Mỹ cũng đã đeo khẩu trang khi ra khỏi nhà. Trong khi đó theo một cuộc khảo sát vào đầu tháng 7, 83% người Phần Lan không đeo khẩu trang. Các nước Bắc Âu khác cũng có tỉ lệ tương tự.
Việc xử phạt dường như không phải lúc nào cũng đủ sức nặng để buộc người dân sử dụng khẩu trang. Chẳng hạn, 44% người Anh không đeo khẩu trang khi ra khỏi nhà, mặc dù có thể bị phạt[viii]. Theo các chuyên gia, bên cạnh các khuyến nghị và quy định, việc sử dụng khẩu trang chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố khác. Trong một bài trả lời phỏng vấn của BBC[ix], Sarah P. Jones, một nhà nghiên cứu hành vi sức khỏe cho rằng: khẩu trang được sử dụng phổ biến nhất ở các quốc gia đã từng trải qua một loại virus đã làm lung lay cảm giác an toàn của họ. Điều này có thể giải thích tại sao Ý và Tây Ban Nha, nơi bị tàn phá nặng nề và bất ngờ bởi đại dịch coronavirus, đã nhanh chóng dùng khẩu trang một cách phổ biến.
Pilvikki Absetz, một nhà nghiên cứu khác về hành vi sức khỏe, nói rằng ngoài luật pháp, hành vi sức khỏe của mọi người bị ảnh hưởng bởi các quy tắc và cái gọi là môi trường lựa chọn, tức là những khả năng cho cá nhân và cộng đồng dễ dàng thực hiện hơn. ”Chẳng hạn hồi mùa xuân, luật pháp và tình trạng khẩn cấp là một cách khá hiệu quả để tác động đến hành vi của người Phần Lan. Tuy nhiên, không có biện pháp mạnh nhất nào được đưa ra đối với việc đeo khẩu trang: không luật pháp, không khuyến nghị, không môi trường lựa chọn và không tạo ra các chuẩn mực xã hội. Ngoài ra còn có một thông điệp mâu thuẫn trong phát ngôn của các chuyên gia, đó là hiệu quả của việc dùng chúng.
Ví dụ, giám đốc viện Sức khỏe và Phúc lợi (THL) lúc đầu khuyến khích sử dụng khẩu trang, nhưng chính quyền sau đó tuyên bố rằng việc sử dụng khẩu trang không được hướng dẫn ở những nơi công cộng. Những điều này đã góp phần vào việc thiếu các chuẩn mực xã hội cho việc sử dụng khẩu trang ở Phần Lan. Absetz nói rằng việc đeo khẩu trang ở Phần Lan trong giai đoạn này - nếu muốn - đòi hỏi những hướng dẫn mạnh mẽ và rõ ràng.
”Ít nhất cần có các khuyến nghị của chính quyền. Việc này khó có thể dựa vào các biện pháp mềm dẻo nữa. Ý kiến của mọi người sẽ khác nhau. Việc đeo khẩu trang là vướng víu và khó chấp nhận. Mọi người sẽ tự hỏi những người khác sẽ nghĩ gì nếu thấy mình sử dụng chúng”, và liệu họ có dùng chúng đúng cách hay không. Ngoài người dân, các công ty yêu cầu được hướng dẫn. ”Điều này đòi hỏi có môi trường lựa chọn, ví dụ, trong các cửa hàng và phương tiện giao thông công cộng, nhân viên sẽ đeo khẩu trang và phân phát chúng cho khách hàng. Nếu không, sẽ không có một chuẩn mực xã hội trong tình huống này.”
Chủ tịch các đảng tranh luận trên truyền hình trong những ngày đại dịch ở Phần Lan |
Ngoài yếu tố văn hóa và tâm lý, việc người dân sử dụng khẩu trang thấp cũng bị ảnh hưởng bởi việc Phần Lan tập trung rất nhiều vào việc xem xét loại khẩu trang nào là an toàn nhất và đáp ứng tốt nhất các tiêu chuẩn khoa học. Chẳng hạn, vào tháng 5/2020, Trung tâm quốc gia về nghiên cứu kỹ thuật - VTT (Valtion teknillinen tutkimuslaitos) công bố một nghiên cứu[x], cho rằng: khẩu trang vải có thể bảo vệ người khác, chứ không phải người dùng - chất liệu của khẩu trang có ảnh hưởng lớn đến hiệu quả của nó. Trong khi đó Đức đã không quan tâm đến việc liệu khẩu trang có phải là một hình thức đáp ứng các tiêu chuẩn an toàn hay không. Một mảnh vải đơn giản mỏng đã được phê duyệt để sử dụng. Điều này có lẽ đã tốt cho việc hình thành một chuẩn mực xã hội.
Chuyên gia Karvinen nói thêm rằng một mình khẩu trang không đủ để giải quyết vấn đề. "Các biện pháp khác cũng cần thiết, chẳng hạn như hướng dẫn và kiểm soát biên giới, cách ly hiệu quả, thông gió tốt trong trường học và nơi làm việc (chẳng hạn: có thể lắp máy lọc không khí trong phòng) và truy tìm dấu vết hiệu quả, ngoài ra vệ sinh tốt và đảm bảo an toàn đầy đủ."
Không chỉ bỏ qua các nghiên cứu và quy định của nước ngoài, những người phản đối việc dùng khẩu trang ở Phần Lan còn phớt lờ khuyến cáo của các nhà nghiên cứu trong nước, rằng việc sử dụng khẩu trang là có lợi và khẩu trang là một trong những biện pháp hữu ích và hiệu quả nhất trong việc ngăn ngừa dịch COVID-19. Đầu tháng 6 vừa qua, dựa trên nghiên cứu đó, các nhà khoa học Phần Lan, trong đó có những người có uy tín như: Bengt Holmström, người đoạt giải Nobel Kinh tế, Hanna Ollila, nhà nghiên cứu về di truyền học và dịch tễ học tại Đại học Helsinki và Stanford và Martin Schein, Giáo sư Luật quốc tế, đã gửi một thư ngỏ kêu gọi sử dụng khẩu trang với người dân ở Phần Lan[xi]. Tuy nhiên, cho đến nay khuyến nghị đó của các nhà khoa học Phần Lan vẫn chưa được Viện Sức khỏe và Phúc lợi xã hội, cơ quan chịu trách nhiệm chuyên môn về đại dịch và Chính phủ Phần Lan biến thành quy định chính thức.
Trong một diễn biến khác, mới đây nghị sĩ Sari Sarkomaa (thành viên đảng Kokoomus) đã ngạc nhiên về những mâu thuẫn trong các hoạt động của thủ tướng Sanna Marini liên quan đến khẩu trang khi bà tham gia cuộc họp nguyên thủ các nước EU ở Bryssel từ ngày 17/7-21/7/2020. Sari Sarkomaa đã viết trên tài khoản Twitter[xii] của mình rằng “Thật lạ là Thủ tướng Sanna Marin đeo khẩu trang ở nước ngoài khi gặp lãnh đạo các nước khác, nhưng lại không đưa ra khuyến nghị về việc sử dụng nó ở Phần Lan.” Thủ tướng Sanna Marin từng nhiều lần tuyên bố rằng: các quyết định của chính phủ được đưa ra dựa trên tư vấn của các cơ quan chuyên môn, cụ thể là THL.
Người Phần Lan có một từ rất đặc trưng là ”sisu”. Sisu được mô tả là từ kết tinh phẩm chất kiên cường, bất khuất của người Phần Lan và là "từ được yêu thích" của người Phần Lan, từ "tuyệt vời nhất trong vốn từ của họ”. Nhờ có bản lĩnh ”sisu” mà người Phần Lan đã vượt qua khí hậu khắc nghiệt, thiên nhiên nghèo nàn và đứng vững trong hai cuộc chiến tranh vệ quốc bản toàn nền độc lập của đất nước và vươn lên thành một quốc gia phát triển như ngày nay. Nhưng trong cuộc chiến chống coronavirus hiện nay, việc khư khư bảo vệ quan điểm ”chưa có đủ bằng chứng cho việc đeo khẩu trang ngăn ngừa lây lan virus” liệu có thể coi là một sự bướng bỉnh và bảo thủ thái quá?
Dịch covid-19 ở Phần Lan (từ 29/1/2020 đến 30/7/2020)
Tổng số người nhiễm: 7423
Số người chết vì nhiễm: 329
Số người nhiễm đã được chữa khỏi: 6,950
Số người hiện đang bị nhiễm: 144
Lê Lam (từ Helsinki)
[i] https://masks4all.co/
[ii]https://www.theguardian.com/world/2020/apr/27/germans-could-be-fined-up-to-10000-for-not-wearing-face-masks-coronavirus
[iii]https://www.thelocal.es/20200728/madrid-to-finally-make-masks-compulsory-in-all-public-spaces-including-bar-terraces
[iv]https://www.telegraph.co.uk/politics/2020/07/13/shoppers-without-face-masks-risk-100-fine-government-moves-make/
[v]https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019/advice-for-public/when-and-how-to-use-masks
[vi]https://www.aalto.fi/fi/uutiset/koronan-leviamista-supertietokoneella-mallintaneet-tutkijat-tarkeinta-on-nyt-valttaa
[vii]https://public.tableau.com/profile/ighi#!/vizhome/ICLYouGovCovid-19Tracker_V0_3/1Specificpreventativebehaviourbycountry
[viii] https://www.independent.co.uk/news/uk/home-news/coronavirus-face-mask-uk-fine-police-public-transport-grant-shapps-tube-bus-train-a9567056.html
[ix] https://www.bbc.com/news/world-53394525
[x] https://yle.fi/uutiset/3-11350430
[xi] https://yle.fi/uutiset/3-11381902
[xii]https://www.verkkouutiset.fi/paaministeria-ihmetellaan-outoa-etta-ulkomailla-maski-suojaa/#7ce9c70a