Lên Đồng- sức hút trong tín ngưỡng thờ Mẫu
Cứ những ngày nghỉ cuối tuần tôi lại muốn xuôi dọc bờ sông tới các đền thờ miếu mạo rất đặc trưng của miền châu thổ sông Hồng để thưởng thức nhữ ng sinh hoạt văn hóa tâm linh vô cùng độc đáo.
Dường như các ngôi đền bên sông thường chú trọng thờ Thủy thần, một trong ba người Mẹ ( Mẹ Nước, Mẹ Đất và Mẹ Rừng) mà Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ tôn thờ. Những ngôi đền như Đền Ghềnh, đền Rừng, đền Chầu Bà…dọc theo bờ sông hầu như vào những ngày nghỉ cuối tuần đều diễn ra thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu. Giọng hát, lời thơ, điệu nhạc của mỗi bài hát văn trong các giá đồng không khỏi khiến người dự lễ nao lòng xúc động bởi không gian ấy, lời ca ấy đã tái hiện một lịch sử, một nhân cách của mỗi vị thánh- những vị anh hùng dân tộc có công với nước đang được thanh đồng nhập vai. Không chỉ âm nhạc, lời ca mà những điệu múa, những sắc mầu của trang phục mang tính ước lệ, biểu tượng từ nhiều vùng miền của đất nước như: vùng núi cao (màu xanh), vùng sông nước (màu trắng), vùng đồng bằng (màu đỏ, vàng)…v.v…cũng đem tới khán giả vẻ đẹp bản sắc văn hóa vô cùng độc đáo. Và điều quan trọng là những bài học lịch sử ghi dấu công đức các danh nhân qua các thần tích, điển tích trong lời văn, trong diễn xướng đã một lần nữa sống động. Một thanh đồng tôi gặp ở đền Rừng chia sẻ: “Tôi cảm thấy rất vui vẻ bởi vì được tôn vinh đạo Mẫu của Việt Nam mình lên nên đã đem hết sức mình để hầu hạ phải phép đúng với nghi thức của đạo Mẫu mình. Đó là diễn lại tích của các anh hùng dân tộc của đất nước mình.”
Nghệ nhân Nguyễn Thị Kim Loan, Thủ nhang đền Tân La Vọng Từ |
Từ khi Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại thì các thanh đồng và những nghệ nhân hát văn là những người mừng vui nhất. Thanh đồng Nguyễn Xuân Trọng ở đền Núi, Bắc Biên, quận Long Biên đã được tôn là đồng thầy nên nắm khá rõ những nghi thức chuẩn:“Cứ theo Văn mà nghĩ người nào làm việc gì là mình sẽ diễn tích lại như thế. Hàng quan thì đi kiếm đi cờ, hàng chầu thì múa chân múa tay theo nhịp nhàng để vừa tôn nhạc lên đồng thời cũng là tôn giá đồng lên cho đẹp, đẹp đạo, đẹp đời”
Được tôn vinh là điều đáng tự hào nên nghĩa vụ của những người thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu là phải gìn giữ giá trị đích thực, không biến tấu hoặc lợi dụng để trục lợi. Trong nghi lễ hầu đồng của Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ, trang phục là một trong 4 yếu tố (ca, vũ, nhạc, trang phục) làm nên bản sắc độc đáo. Song tất cả đều phải đúng lề lối mà không được phép tùy tiện. Các thanh đồng lâu năm theo Tín ngưỡng thờ Mẫu dễ nhận ra những biến tấu hiện nay không đúng với bản sắc văn hóa qua việc cải biên những trang phục hầu đồng ở một số giá đồng hiện nay. Bà Lê Thị Hạnh, Ban quản lý di tích Đền Rừng khá bức xúc khi nhìn thấy hiện tượng này:
“ Cô Bơ là người của dân tộc Việt Nam chứ cô Bơ không phải của Trung Quốc. Nhưng có lần tôi thấy ông đồng làm mái tóc cô Bơ ngược lên, mặc cái áo của Trung quốc, rõ chán! Chúng ta tái hiện nhân vật của lịch sử Việt Nam chứ có tái hiện nhân vật của Trung Quốc đâu. Cô Bơ là khăn vành dây chít đầu, áo choàng có đuôi gà chứ không búi tóc ngược, thế mới đúng…”
Hiểu rõ bản chất của Tín ngưỡng thờ Mẫu cũng là yêu cầu đặt ra đối với các cán bộ văn hóa để quản lý tốt hơn. Không có một chuẩn mực tuyệt đối, nhưng đòi hỏi phải có sự thống nhất tương đối trong các nghi lễ. Và điều quan trọng là các nhà quản lý phải có biện pháp ngăn chặn những biến tấu nhằm trục lợi. Thanh đồng Trần Ngọc Ánh nêu nguyện vọng:
“Nếu như Đảng và nhà nước, các nhà quản lý tạo hành lang pháp lý được cho những thanh đồng thì mới gạt bỏ được vấn đề lợi dụng Tín ngưỡng thờ Mẫu làm xấu đi việc lên đồng hiện nay…”
Vẻ đẹp nghệ thuật của Lên Đồng |
Trăn trở của những thanh đồng cũng là niềm mong muốn của tất cả những ai yêu nghệ thuật diễn xướng hát văn-hầu đồng. Vốn rất mê Chầu Văn, tôi cứ thả hồn theo những giai điệu hò sông nước trong giá Cô Bơ, vị thần mặc đồ trắng chèo thuyền, điệu Cờn xứ Nghệ trong giá Ông Hoàng Mười, điệu Xá Thượng trong giá Mẫu Thượng Ngàn hay Cô Bé Bắc Lệ, Cô Bé Đồng Cuông…Tôi yêu các làn điệu dân ca của khắp mọi miền đất nước đều có thể đưa vào Hát Văn, yêu những sự tích giầu tính nhân văn và niềm tự hào dân tộc mà các thanh đồng đã thuộc nằm lòng và đợi đến cơ hội là nhập đồng trình diễn vô cùng đẹp mắt. Nhưng hãy để cho vẻ đẹp ấy luôn hoàn mỹ chứ đừng bóp méo đi hay lợi dụng nó mà mang thêm tội với người Mẹ của chúng ta./.
Thanh Thủy