Đầu năm mua muối, cuối năm mua vôi
Vào năm mới, các gia đình Việt Nam ta thường có thói quen ra chợ mua muối (mặc dù có khi trong nhà vẫn còn nhiều). Tục lệ này, bắt đầu từ câu thành ngữ “đầu năm mua muối, cuối năm mua vôi”.
Theo học giả Nguyễn Đức Dương, “Đầu năm (âm lịch) thì nên mua muối (để có cái mà tống tiễn ma quỷ và cầu mong tình cảm vợ chồng luôn nồng mặn); cuối năm (âm lịch) thì nên mua vôi (để đỡ bị cái thứ bạc bẽo ấy báo hại và có cái mà quét lại tường vách trước ngày xuân mới quay về)” (Nguyễn Đức Dương, Từ điển Tục ngữ Việt, NXB Tổng hợp TP HCM, 2010).
Trong dân gian có lưu truyền một câu chuyện về một chàng trai nghèo, tên là Cát Chiêm, quê ở vùng Đông Hồ (Thuận Thành, Bắc Ninh), tương truyền sống vào cuối đời Nhà Lý (1225). Cát Chiêm là con trai duy nhất trong gia đình, chăm chỉ làm lụng và rất hiếu thảo. Tết Nguyên Đán năm ấy, nhà Chiêm nghèo chẳng chuẩn bị được gì để ăn tết như dân làng. Sáng mồng một, chàng nói vợ xuống bếp lấy cho mình một chén gạo, một chén muối và một chén nước lã để đưa lên bàn thờ cúng ông bà tổ tiên. Nhưng vợ Chiêm tìm mãi mà chẳng kiếm được hạt muối nào. Cùng bất đắc dĩ, nàng phải lén sang nhà hàng xóm bốc trộm một nắm. Chẳng dè, ông hàng xóm bắt được. Nhưng đang năm mới và cũng vì thương cảnh ngộ gia đình láng giềng an khó, ông không bắt lỗi mà còn sai con bưng sang cho Cát Chiêm một bát muối đầy ắp, song yêu cầu chàng phải trả 1 trinh (tiền thời trước, có giá trị bằng nửa xu) để lấy lộc. Vợ chồng Cát Chiêm cảm động đa tạ. Và từ đó, cứ vào năm mới, chàng đều ra chợ mua hai bát muối đầy, với hàm ý một bát để tri ân hàng xóm, một bát để dùng trong gia đình.
Thế rồi, noi gương chàng Chiêm, cứ đầu năm mới là mọi gia đình trong vùng đều đua nhau đi mua muối, với quan niệm là “muối mặn” sẽ đem lại sự mặn mà, giúp xua đuổi tà ma, mang lại sự bình yên, thịnh vượng và hòa thuận cho mọi gia đình. Theo tục lệ, người bán muối khi bán thường đong một bát muối đầy có ngọn chứ không bán nửa bát hoặc gạt cho vơi bát (Bây giờ, người ta bán theo gói đã buộc sẵn). Sau này, dân gian còn có thêm tục lệ mua vôi vào cuối năm, để chỉnh trang xây dựng nhà cửa, quét trắng tường nhà, gốc cây cho khang trang, sạch đẹp và tẩy uế khí, xua đuổi tà ma.
Cuối năm vôi sáng căn nhà Đầu năm muối mặn đậm đà tình thương…
PGS.TS PHẠM VĂN TÌNH