Bài học về văn hóa ứng xử trong Truyện Kiều của Nguyễn Du (phần II)
Bởi vậy mà dù yêu Kiều đến đâu, tha thiết muốn gắn bó vợ chồng với nàng đến đâu, Kim Trọng cũng sẵn sàng mối tương giao để chiều theo ý nguyện của nàng, làm yên lòng nàng, khi thấy nàng đã quyết tâm đem tình yêu đổi thành tình bạn, tình tri kỷ. Tính cao thượng trong tình yêu cũng là một đặc tính nổi trội trong ứng xử của người Việt.
Minh họa |
Tình yêu trọn vẹn là đủ đầy cả hai yếu tố thể xác và tinh thần nhưng đôi khi điều đáng quí trọng lại nằm trong cách hành xử của con người chứ không phải ở thân xác. Điều này được Nguyễn Du thể hiện rõ qua hình ảnh lý tưởng của tình yêu Kim, Kiều. Kim Trọng hoàn toàn xem nhẹ chữ trinh cứng nhắc của lễ giáo phong kiến, mà đề cao chữ trinh ở nét đẹp trong phẩm chất, trong tâm hồn của con người:
Chữ trinh kia cũng có dăm bảy đường/Có khi biến có khi thường/Có quyền, nào phải một đường chấp kinh/Như nàng lấy hiếu làm trinh/Bụi nào cho đục được mình ấy vay?
Và chỉ riêng lòng hiếu thảo cũng đủ thay chữ trinh rồi. Huống chi dân gian ta đã từng nói:
Nàng nói với ta nàng vẫn còn son/Ta đi qua cửa thấy con nàng bò
Chàng trai trong câu ca dao mới đáng yêu làm sao, mới cao thượng làm sao, khi có hành động mà chắc gì các chàng quân tử thấm nhuần đạo đức phong kiến đã dám làm:
Con nàng những trấu cùng tro/Ta đi múc nước tắm cho con nàng
Và cũng trong dân gian, có một quan niệm rất lạ và rất mới có lẽ xuất phát từ sự cao thượng và cái tâm bao la:
Giữa đường nhặt cánh hoa rơi/Hai tay nâng lấy cũ người mới ta
Suốt từ khi gặp lại nàng Kiều, người đọc chưa thấy một lời trách móc nào của Kim Trọng về chuyện quá khứ của Kiều. Chàng chỉ muốn dang rộng vòng tay đón người cũ chứ chưa bao giờ có ý coi khinh, ngược lại Kim Trọng còn an ủi, động viên, vô cùng nâng niu và trận trọng phẩm giá của Kiều:
Hoa tàn mà lại thêm tươi/Trăng tàn mà lại hơn mười rằm xưa
Bởi lẽ Kim Trọng theo cách của dân gian mà nhìn sự việc: “Mà trong lẽ phải có người có ta”. Đó chính là lẽ phải của người dân Việt. Lẽ phải đó có khi trùng khít với lễ giáo phong kiến nhưng thực ra nó thuộc về truyền thống văn hóa Việt. Thế nào là lẽ phải ? Lẽ phải dựa trên nguyên tắc làm người, thiện ác, tốt xấu, phải trái phân minh đã thành chân lý.
Minh họa |
Kết thúc mười lăm năm trầm luân với bao biến cố, bao sự đày đọa, những tưởng gặp lại gia đình, gặp lại tình nhân Kiều sẽ dễ dàng nhận hạnh phúc từ tay em trao lại, nàng sẽ dễ dàng sà vào lòng người yêu để sống cho bõ những ngày xa cách và nhớ nhung, sống nốt chuỗi ngày còn lại trong êm ấm, trong đủ đầy viên mãn. Thế nhưng bằng ý thức tuyệt vời về nhân phẩm và về giá trị của bản thân, Kiều đã từ chối không chịu cùng Kim Trọng chăn gối:
Thiếp từ ngộ biến đến giờ/Ong qua bướm lại đã thừa xấu xa
Bấy chầy gió táp mưa sa/Mấy trăng cũng khuyết, mấy hoa cũng tàn
Còn chi là cái hồng nhan/Đã xong thân thế còn toan nỗi nào
Những cảm xúc ngây ngất buổi đầu, những xao xuyến cứ buộc vào xao xuyến khi ánh mắt chạm nhau, lời thề trăm năm có vầng trăng chứng dám, sự trân trọng dấu yêu nắng giữ mưa gìn… Quá khứ vàng son ấy sao nỡ vùi lấp nó bằng một thân xác hoa tàn? Kiều xót xa lắm, đau đớn lắm, đau đến đứt ruột khi phải chôn chặt trái tim yêu tận đáy lòng, phải cố cho tắt hẳn lửa lòng để cầm cho vững một chút trinh bạch còn sót lại. Đó là bi kịch sâu thẳm nhất nhưng cũng là đáng trân trọng nhất.
Mùa Xuân luôn ẩn hiện trong truyện Kiều |
Sự tin yêu, sự thấu hiểu nhau, kính trọng nhau đặt vào đúng cái tâm cao thượng của nàng Kiều. Nàng chối từ hạnh phúc, chìm ngập trong niềm đau chất ngất nhưng người đọc nâng niu nàng như báu vật bởi vì nàng chính là hiện thân của hạnh phúc, nàng đã chỉ ra hạnh phúc cho bao người.
Nguyễn Du cũng đứt từng khúc ruột khi để cho nàng Kiều trở thành cái bóng suốt đời đi bên cạnh hạnh phúc của Kim Trọng và Thúy Vân nhưng ông không thể làm khác được. Muốn nâng cao giá trị nàng Kiều Nguyễn Du đành phải để cho Kiều đi theo cái tâm cao thượng và đó cũng là con đường tự nhiên nhất, hợp lý nhất theo lối ứng xử văn hóa của người Việt.
Qua Truyện Kiều, chúng ta cũng nhận ra nghệ thuật ứng xử của người con với gia đình và xã hội. Nghệ thuật ứng xử ấy không phải thể hiện ở triết lý khô khan của Nho giáo, không phải là lòng Bồ Tát của đạo Phật. Càng không phải tính khiêm tốn đến “vô vi” của Lão giáo.
Minh họa |
Mà nó là tính dung hợp tất cả những giáo lý của các học thuyết ấy và đặc biệt là cư xử đúng đạo lý, phù hợp với đạo đức truyền thống tốt đẹp của người Việt Nam. Như việc Kiều tha bổng cho Hoạn Thư là biểu hiện cái lí trí sáng suốt, kết hợp với lòng vị tha cùng với tính cách khiêm tốn, biết mình biết ta. Tất cả những điều đó xuất phát từ các học thuyết Nho, Phật, Lão nhưng lại chính là đạo lý tốt đẹp của người Việt Nam. Đó chính là sự bao dung độ lượng, sẵn sàng tha thứ cho lỗi lầm của nhau trong cuộc sống, không muốn gây thù, chuốc oán.
Đó là lối ứng xử biết trước biết sau, ơn nghĩa đầy đủ, không quên ơn những người đã giúp mình. Đây là nét đẹp văn hóa trong ứng xử của con người Việt Nam, đòi hỏi mỗi chúng ta cần phải học hỏi và tiếp thu để phát huy thêm nét đẹp trong tính cách Việt, tâm hồn Việt.
Thương cảm nàng Kiều người đọc cũng đau đứt ruột cùng Nguyễn Du. Thương mà cảm, cảm để rồi bái phục, bái phục để mà học hỏi. Học hỏi sự cao thượng cũng như cách ứng xử tuyệt vời của nàng Kiều. Bái phục Nguyễn Du cái tài “dĩ tâm truyền tâm”, tài lấy đi không biết bao nhiêu nước mắt của người đời, tài tạc tượng Kiều trong mắt bao thế hệ.
Minh họa |
Người đời cảm thương nhưng cũng phải học hỏi Kiều, tương giao, tương cảm cùng Nguyễn Du cũng chính bởi Nguyên Du đã từ lòng dân tộc mà xây dựng nên Kiều, bằng tất cả con tim và khối óc, bằng cách ứng xử văn hóa truyền đời của dân tộc. Tất cả ứng xử của Kiều từ đầu cho đến kết thúc câu truyện đã đem đến cho người đọc không ít những suy ngẫm, trăn trở trong sự trân trọng, nâng niu, cảm phục.
Vì vậy, chẳng phải ngẫu nhiên mà hầu hết các thế hệ độc giả, các đối tượng độc giả lại yêu Kiều đến thế. Kiều đã từ đời sống văn học bước vào cuộc đời của mỗi người dân Việt Nam bằng tầm cao, bằng chiều sâu của những ứng xử tuyệt vời, của một người con mang tâm hồn Việt, cốt cách Việt, văn hóa Việt. Bài học từ những ứng xử văn hóa của Kiều sẽ luôn mới, luôn sống dậy, có hồn đối với bất cứ ai muốn đạt tới đích của những người có khả năng ứng xử văn hóa ./.
Tài liệu tham khảo.
- Cao Huy Đỉnh, Triết lý trong Truyện Kiều, Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội, 1997.
- Nguyễn Lộc, Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du qua Truyện Kiều, Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 1995.
- Phạm Đan Quế, Mười lăm năm lưu lạc của Thúy Kiều, Nhà xuất bản Thanh niên, Hà Nội, 2003.
Đinh Thị Điểm