Nghệ sĩ ưu tú Vũ Kim Dung
Sinh ở Thành Nam, thành danh trên đất Hà Thành
Sinh ra trong gia đình không ai theo nghệ thuật, NSUT Vũ Kim Dung không ngờ một ngày mình trở thành nghệ sỹ nổi tiếng trên làn sóng Đài Tiếng nói của Quốc gia!
Từ cô gái thành Nam trở thành nghệ sĩ ngâm thơ của Đài Tiếng Nói việt Nam
Là con gái của gia đình thị dân đông con ở Nam Định, từ nhỏ cô bé Vũ Kim Dung đã yêu ca hát, có thể tự dàn dựng những tiểu phẩm nhỏ cùng trẻ con xóm phố biểu diễn nơi công cộng, được dân phố vô cùng ngưỡng mộ, nhưng không được cha mẹ đồng tình bởi định kiến “xướng ca vô loài”. Dù thế, nhưng với niềm đam mê ca hát, cô vẫn nung nấu một ngày nào đó được đứng trên sân khấu lớn biểu diễn , chia sẻ tình yêu nghệ thuật với khán giả mọi miền tổ quốc.
Năm 16 tuổi khi Đoàn Cải lương Trung ương đi lưu diễn và tuyển người tại Nam Định, cô đã dấu cha mẹ dự tuyển và chính thức được tuyển chọn vào đoàn. Niềm vui tràn ngập, cô cùng đoàn lên Hà Nội vừa học, vừa biểu diễn nghệ thuật cải lương và là người giới thiệu chương trình các vở diễn của Đoàn. Trong 5 năm học tập và làm việc tại đoàn (từ 1961 - 1966) cô đã học hỏi được nhiều kiến thức văn hóa, kỹ năng nghệ thuật, kỹ năng giao tiếp với đồng nghiệp trong nước và quốc tế cũng như giao lưu tương tác với khán giả. Đặc biệt, chuyến đi lưu diễn cùng đoàn Xiếc Mông Cổ tại miền Trung năm 1962 mà cô được Bộ Văn hóa cử làm MC chương trình đã thu được kết quả tốt, để lại trong lòng bạn bè quốc tế cũng như khán giả miền Trung nhiều kỷ niệm đẹp. Rồi sau rất nhiều thăng trầm của nghiệp ca hát, từ năm 1968, nghệ sĩ Kim Dung bắt đầu cộng tác với buổi Tiếng Thơ của Đài Tiếng Nói Việt Nam, trở thành một giọng ngâm thơ bản sắc bên cạnh giọng ngâm Trần Thị Tuyết, Châu Loan, Linh Nhâm, Kim Cúc. Tháng 11/1972, theo yêu cầu của Mặt trận giải phóng Miền Nam Việt Nam, Kim Dung đã tình nguyện tham gia vào “Nhóm công tác đặc biệt” đi vào chiến trường Miền Nam tổ chức một Đài phát thanh kháng chiến tiếp cận địch. Sau vì tình hình chuyển biến, ta và Mỹ kí hiệp định Paris nên chuyến đi không thực hiện nữa. Song với những bài thơ truyền cảm, có sức hút công chúng, đặc biệt từng làm rung động cả trái tim người ở bên kia chiến tuyến trong các chương trình phát thanh binh vận, nghệ sĩ Kim Dung chính thức biên chế về Ban Văn nghệ Đài Tiếng Nói Việt Nam từ tháng 11/1972.
NSUT Vũ Kim Dung cùng con gái Thu Hương và các nghệ sĩ Việt ở Đông Âu tham gia Biểu diễn trong chương trình Nghệ thuật thơ-nhạc “Quê hương –ngày trở về” và “Thủ đô Hà Nội trong lòng người xa xứ”. |
Những năm tháng dưới khói bom của giặc Mỹ, nghệ sĩ Kim Dung đã nhiều lần thu thanh các tác phẩm thơ trong tình trạng còi báo động lại xuống hầm trú ẩn, còi báo yên lại lên phòng thu diễn tiếp, lên xuống nhiều lần mới hoàn thành tác phẩm. Có những lần nghệ sĩ phải đạp xe từ nơi sơ tán, qua nhiều hiểm nguy về Đài để thực hiện nhiệm vụ thu thanh.
Trong quá trình lao động nghệ thuật, nghệ sĩ Kim Dung luôn luôn có những sáng tạo nhằm đổi mới hình thức thể hiện tác phẩm thơ. Theo nghệ sĩ, có những bài thơ, đoạn thơ chỉ nên đọc, nếu ngâm nga lại không phù hợp, có bài thơ được ngâm lên lại hay hơn. Kim Dung không dập khuôn theo cách ngâm thơ của lớp đàn chị đi trước, mà tìm tòi sáng tạo đưa các làn điệu dân ca cổ truyền vào từng câu thơ, làm cho nghệ thuật ngâm thơ có thêm những nhân tố mới: đa dạng, phong phú và đậm đà bản sắc dân tộc, gây được ấn tượng cho người nghe. Nghệ sĩ Kim Dung đã dành nhiều tâm huyết nghiên cứu và tìm được những làn điệu đặc trưng, phù hợp để áp dụng vào ngâm thơ, song không áp dụng máy móc mà điều quan trọng là phải bám sát nội dung của mỗi bài thơ để lột tả được hết ý nghĩa của mỗi câu thơ chuyển tải tới công chúng. Chẳng hạn, thơ của Bác Hồ thường là thể thơ “thất ngôn tứ tuyệt” ngắn gọn với nội dung giáo dục cao. Nghệ sĩ đã nghiên cứu kỹ, chọn các giai điệu phù hợp với từng bài, làm cho người nghe hoà vào hơi thở lạc quan trong thơ Bác, cảm nhận được ý tưởng sâu sắc trong thơ mà không cảm thấy bài thơ quá ngắn. Điển hình là khi ngâm ba bài thơ về Trăng của Bác: Ngắm Trăng, Rằm tháng Giêng, Cảnh khuya , nghệ sĩ đã áp dụng điệu “Sa Mạc” ở bài “Cảnh khuya”, dùng điệu “Ngâm Xuân” trong Cải Lương ở bài “Ngắm Trăng”, điệu “Lẩy Kiều” với bài “Rằm tháng Giêng”. Cách thể hiện này rất hiệu quả, được các khán thính giả luôn luôn hoan nghênh nhiệt liệt. Hay như trong Truyện Kiều của đại thi hào Nguyễn Du, phần lớn mọi người ngâm “Kiều Xuân”, riêng nghệ sĩ Kim Dung đã áp dụng ngâm “Kiều Oán” cho đoạn Thúy Kiều trao duyên cho Thúy Vân… đã gây xúc động mạnh đối với người nghe. Giáo sư Đặng Thanh Lê rất tâm đắc, đã mời nghệ sĩ Kim Dung đến Khoa Văn rường Đại học Sư phạm để minh họa trích giảng “Truyện Kiều” và cùng Giáo sư đi nói chuyện, minh họa Truyện Kiều ở nhiều nơi. Đối với những bài thơ dài, nghệ sĩ Kim Dung luôn tìm cách đan xen hài hòa các làn điệu, thay đổi tiết tấu, nên mặc dù bài thơ rất dài mà người nghe vẫn say sưa theo dõi, cảm thụ được đầy đủ ý thơ mà không thấy nhàm chán, như những bài “Sáng tháng năm”, “Việt Bắc” của nhà thơ Tố Hữu. Nghệ sĩ Kim Dung đã thu thanh hàng ngàn bài thơ, trong đó có “Nhật ký trong tù” của Chủ Tịch Hồ Chí Minh, thơ của Sóng Hồng, Lê Đức Thọ, Xuân Thủy, Tố Hữu, và rất nhiều nhà thơ nổi tiếng trong và ngoài nước. Bên cạnh những bài thơ mà nghệ sĩ Kim Dung thể hiện phát ở buổi Tiếng Thơ, còn rất nhiều bài nghệ sĩ đã thu thanh và phát ở các chương trình phát thanh Quân đội, Thạnh Niên, Phụ nữ, Công nhân, Nông thôn, Thiếu nhi, Người cao tuổi…, đặc biệt buổi phát thanh “Binh vận” trong kháng chiến chống Mỹ cứu nước và chương trình phát thanh dành cho kiều bào Việt Nam xa tổ quốc.
Đến với nghệ thuật Ca trù và trở thành Nghệ sĩ Ưu tú
Không chỉ dành tâm huyết cho nghệ thuật ngâm thơ, nghệ sĩ Kim Dung đã sớm “cảm” nghệ thuật Ca trù, quyết tâm học cho thành tài với loại hình nghệ thuật mang tính bác học này, dù biết đó là con đường nhọc nhằn, chông gai. Từ cuối thập niên 70 của thế kỷ trước, Kim Dung đã dành 10 năm dùi mài đèn sách, tập luyện nghệ thuật ca trù từ hai người thầy hàng đầu là Nghệ sĩ nhân dân Quách Thị Hồ và Nghệ sĩ ưu tú Nguyễn Thị Phúc. Quá trình học gian nan vất vả từ kỹ thuật nảy hạt, nhả chữ sao cho chuẩn, tay phách sao cho ròn… mà không phải ai cũng ủng hộ. Nhưng rồi, vượt qua những nhọc nhằn ấy, nghệ sĩ đã thành công, xứng đáng là học trò ưu tú, được thầy hài lòng và nói vui là “Ca trù đã không mất giống”. Kim Dung cũng đã thu thanh phát sóng và biểu diễn rất nhiều tác phẩm ca trù được khán, thính giả mến mộ như các tác phẩm của Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu, Nguyễn Công Trứ, Chu Mạnh Trinh, Dương Khuê, Nguyễn Khuyến, Tú Xương, Xuân Thủy, Lã Hùng Đàm, Chu Hà, Ngô Linh Ngọc v.v… Sự nỗ lực phấn đấu không mệt mỏi của nghệ sĩ đã được ghi nhận xứng đáng với hai giải thưởng lớn: Hai Huy Chương Vàng trong Hội diễn ca múa nhạc toàn quốc năm 1985 cho hai tiết mục: Ngâm thơ bài “Tre Việt Nam” (của Nguyễn Duy) và Hát ca trù bài “Xuân không tuổi” (của Xuân Thủy).
Không ngừng phấn đấu, nghệ sĩ Kim Dung đã thu thanh phát sóng trên Đài Tiếng nói Việt Nam, Đài phát thanh và truyền hình Hà Nội, Đài Truyền hình Việt Nam nhiều tác phẩm thơ, ca trù, kịch thơ đi vào lòng khán thính giả. Khán thính giả Việt Nam nói chung và Hà Nội nói riêng đã luôn luôn ngóng đợi những bài thơ, ca trù mà nghệ sĩ Kim Dung thể hiện trong những buổi giao thừa đón xuân mới, dịp Tết Nguyên Tiêu tại Văn Miếu-Quốc Tử Giám, ở những CLB thơ Thăng Long, CLB thơ Sông Tô Hà Nội, Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam, Hội Liên hiệp Phụ nữ Hà Nội, các cơ quan Chính Phủ, ngoại giao, những nhà máy, xí nghiệp, các trường đại học, đơn vị bộ đội, công an, bệnh viện… Ghi nhận thành tích ấy, ngày 14/1/1993, nghệ sĩ Vũ Kim Dung của Đài Tiếng Nói Việt Nam đã được phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Ưu tú do Chủ Tịch nước Công hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam Lê Đức Anh ký. Đây là thành quả ghi nhận chặng đường gian khổ phấn đấu vì nghệ thuật, phục vụ nhân dân và cũng là sự khích lệ của Đảng và Nhà nước ta đối với những nghệ sĩ hết lòng tu rèn, học tập, phát huy sáng tạo phục vụ sự nghiệp chung của đất nước. Bên cạnh danh hiệu này, NSUT Vũ Kim Dung còn được nhiều phần thưởng trong nước và quốc tế khác: Huân chương kháng chiến chống Mỹ cứu nước hạng Ba do Chủ tịch nước Trường Chinh ký 15/8/1985, Huy chương vì sự nghiệp phát thanh năm 1986, Huy chương vì sự nghiệp giải phóng phụ nữ năm 1995, Huy chương vì sự nghiệp xây dựng tổ chức công đoàn năm 2000, Huy chương vì sự nghiệp dân vận (2014), Bằng khen của Hội nhà văn, Bằng khen của Bộ lao động tặng vì thành tích biểu diễn phục vụ người lao động Việt Nam tại Bungari năm 1987 và nhiều bằng khen khác của các tỉnh, thành mà nghệ sĩ đã tới biểu diễn thành công.
Tỏa sáng trên nhiều lĩnh vực của nghệ thuật dân tộc
Cùng với ngâm thơ, hát ca trù phục vụ khán thính giả Thủ đô, công chúng trong và ngoài nước, nghệ sĩ ưu tú Vũ Kim Dung còn tham gia thuyết minh phim như bộ phim “Tội ác còn mãi sau chiến tranh” của Trần Thịnh, Hãng phim tài liệu khoa học Trung ương đoạt Giải Vàng tại LHP quốc tế tại Cộng hòa dân chủ Đức. Bà tham gia đóng phim trong một số tác phẩm điện ảnh có hình ảnh về ca trù Thăng Long như phim “Hát cửa đình”, “Làng Vũ Đại ngày ấy”, “Thủ lĩnh áo nâu”, “Cô Nết”, “Cơn lốc biển”… Với Đài phát thanh và truyền hình Hà Nội, NSUT Vũ Kim Dung là cộng tác viên thân thiết, thường xuyên thu băng, ghi hình thơ và ca trù. Tác phẩm “ Ngày xuân gặp một thoáng ca trù” của Đài phát thanh và truyền hình Hà Nội đã đoạt Giải Vàng toàn quốc năm 1984. NSUT Vũ Kim Dung đã nhập vai thành công trong nhiều vở kịch thơ như “Thiếu niên anh hùng ngày xuân gặp mặt” của tác giả Cù Huy Cận, vai Yến Nhi trong vở “Nguyễn Trãi” của Trúc Đường, vai Hoa trong vở “Đường Hoa” của Lộng Chương, vai Tấm trong vở ‘Tấm Cám” của Việt Bằng, vại Mỵ Nương trong tác phẩm “Mỵ Nương” của Hoàng Cầm.v.v… NSUT Vũ Kim Dung cũng dành nhiều tâm sức để tham gia thu băng đĩa theo yêu cầu của Công ty băng nhạc đĩa hát Hồ Gươm, của các bảo tàng, của ngành giáo dục…
Một công việc thầm lặng không thể không nhắc đến, đó là NSUT Vũ Kim Dung đã góp công đào tạo nhiều thế hệ học trò. Tất cả những ai tìm đến nhà riêng của nghệ sĩ xin học nghệ thuật ngâm thơ đều được nghệ sĩ tận tình chỉ bảo, trong đó có cả học trò người nước ngoài. Nhiều lớp giảng dạy ngâm thơ của Hà Nội và một số tỉnh thành mời nghệ sĩ truyền nghề đều đạt hiệu quả tốt, tiêu biểu như các lớp dạy ngâm thơ của Cung văn hóa lao động hữu nghị Việt - Xô Hà Nội, một loạt chương trình dạy ngâm thơ trên sóng phát thanh của Chương trình CLB dành cho người cao tuổi Đài Tiếng Nói Việt Nam.
Về hưu vẫn dốc tâm sức cho nghệ thuật
Về hưu năm 2000, song 20 năm qua NSUT Vũ Kim Dung vẫn không ngừng hoạt động nghệ thuật từ việc giúp các chị em phụ nữ phường, quận nơi nghệ sĩ cư trú tập tành, hội diễn, đến việc tổ chức các chuyến đi biểu diễn từ thiện trong nước, biểu diễn phục vụ cộng đồng người Việt tại Cộng hòa Séc và nhiều nước Đông Âu, Tây Âu, tham gia các chương trình nghệ thuật do Đại sứ quán Việt Nam tại các nước tổ chức. Song, dù đi khắp phương trời biểu diễn cũng như hướng dẫn lớp trẻ trong và ngoài nước học nghệ thuật ngâm thơ, hát ca trù, NSUT Vũ Kim Dung vẫn luôn hướng lòng mình về Thủ đô Hà Nội yêu dấu. Nghệ sĩ đã ghi lại dấu ấn không phai mờ trong các chương trình thơ Tết tại Đền Ngọc Sơn và Văn Miếu-Quốc Tử Giám hàng năm, các chương trình giới thiệu thơ đặc biệt như ngâm thơ của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm kỷ niêm 500 năm ngày sinh của ngài tại Nhà Bái Đường Văn Miếu-Quốc Tử Giám có Đại Tướng Võ Nguyên Giáp và phu nhân cùng các vị lãnh đạo đến dự. Dịp kỷ niệm Nghìn năm Thăng Long năm 2010, NSUT Vũ Kim Dung đã thu thanh thành công bài ca trù “ Mừng Thăng Long ngàn tuổi” phát trên Chương trình phát thanh Văn hóa và đời sống VOV2 . Trong dịp kỉ niệm 70 năm ngày thành lập của Đài Tiếng Nói Việt Nam (2015), bà đã nhanh chóng quyết định tặng lại cho Đài toàn bộ CD ngâm trọn vẹn tác phẩm Truyện Kiều của Đại thi hào Nguyễn Du với 3254 câu lục bát vô cùng đặc sắc mà nghệ sĩ đã tự tổ chức thu âm từ lúc giọng còn sung sức. Tình yêu đối với thơ và Truyện Kiều của nghệ sĩ Kim Dung đã được hun đúc từ nhỏ. Bà kể: “Tôi rất yêu Truyện Kiều. Ngay từ khi còn nhỏ tôi đã được mẹ luôn luôn hát ru cho nghe Truyện Kiều, chính vì thế khi trở thành nghệ sĩ ngâm thơ của Đài TNVN thì tôi có ý định thu trọn tác phẩm này (vì Đài ngày ấy chỉ thu những đoạn nhỏ lẻ thôi) để lưu lại giọng của mình khi còn đang trẻ tuổi. Bởi Truyện Kiều vốn đã đi vào lòng dân, người dân Việt Nam còn thường hay bói Kiều những ngày xuân, chính vì thế tôi càng tâm huyết thu để truyền bá Truyện Kiều rộng rãi hơn...”
Năm nay, NSUT Vũ Kim Dung cùng gia đình con gái – nghệ sĩ Trịnh Thu Hương trong chuyến trở về Việt Nam dài ngày đã phối hợp với Hội Văn hóa nghệ thuật Việt Nam tại Séc tổ chức thành công hai đêm thơ-nhạc “Quê hương –ngày trở về” và “Thủ đô Hà Nội trong lòng người xa xứ”. Trong những chương trình nghệ thuật này, bà vẫn là thủ lĩnh về sự sáng tạo như vận dụng Xẩm Hà Thành đưa vào tiểu phẩm mang hơi thở cuộc sống hiện đại, dựng tác phẩm thơ thể hiện trên sân khấu với hình thức song ngâm (bài thơ Những lời ru của Tường Lan do NSUT Kim Dung và NS Thu Hương thể hiện)…
Gần 60 năm hoạt động nghệ thuật ở trong và ngoài nước, NSUT Vũ Kim Dung đã không ngừng tu dưỡng phẩm chất nghệ sĩ Việt có nếp sống giản dị, khiêm tốn, tương trợ giúp đỡ mọi người, thực hiện xuất sắc đường lối văn nghệ của Đảng, mang lời thơ tiếng hát phục vụ nhân dân, không hề quản ngại khó khăn, gian khổ đến với mọi tầng lớp nhân dân ở mọi nơi từ đồng bằng đến miền núi cao, biên giới, hải đảo, phục vụ hết mình và không bao giờ đòi hỏi quyền lợi, nên được đồng bào, chiến sĩ và nhiều thế hệ học trò vô cùng quí trọng. Nghệ sĩ đã nhận được hàng trăm bức thư của khán thính giả khen ngợi, thư cảm ơn của nhiều cơ quan đoàn thể, địa phương, cùng hơn 30 bài báo viết về chân dung người nghệ sĩ ngâm thơ, hát ca trù xuất sắc, trong đó có tác phẩm truyền hình “Nghệ sĩ giữa đời thường” của Đài phát thanh và truyền hình Hà Nội phát sóng năm 1994 đã ghi lại hình ảnh dung dị của một nghệ sĩ Thủ đô hết lòng với nền nghệ thuật Thăng Long-Hà Nội được khán thính giả mến mộ. Năm 2015, Nhà xuất bản Hà Nội đã ấn hành cuốn sách “Nghệ sĩ ưu tú Kim Dung và nghệ thuật ngâm thơ, ca trù” đã tóm tắt sự cống hiến và những kinh nghiệm, kiến thức về nghệ thuật dân tộc mà nghệ sĩ đã chắt lọc suốt chặng đường dài hoạt động nghệ thuật của mình. Sinh ra ở Thành Nam, lập nghiệp và tỏa sáng trên đất Hà Thành, nghệ sĩ ưu tú Vũ Kim Dung luôn đau đáu mong mỏi để lại cho thế hệ sau những kinh nghiệm về nghệ thuật ngâm thơ và ca trù nên mới dốc lòng gửi gắm tâm sự trong cuốn sách này./.
Thanh Thủy