Báo chí hiện đại cần một đội ngũ nhà báo chuyên nghiệp (phần II)
Những nhận xét và luận giải của hai nhà báo lão thành Hoàng Tùng và Hữu Thọ đã chỉ ra cho chúng ta thấy quá trình hoạt động của người phóng viên. Thực chất cái sự “đi, đọc, nghĩ, viết” chính là 4 khâu cơ bản của quá trình sáng tạo đã được đúc kết, được cô đọng trong những tài liệu nghiệp vụ đã có.
Ảnh minh họa |
Người phóng viên giỏi, có khả năng làm việc mang tính chuyên nghiệp cao là người thực hiện nhuần nhuyễn những nhiệm vụ đó và có kế hoạch thực hiện những nhiệm vụ đó một cách khoa học trong quá trình tác nghiệp.
Phản ánh là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan. Tuy nhiên, hiện thực khách quan vô cùng phong phú và sinh động. Từng ngày, từng giờ có biết bao nhiêu sự kiện xảy ra, người phóng viên cần biết lựa chọn sự kiện, hiện tượng có ý nghĩa xã hội để phản ánh. Báo chí với tư cách là một môn khoa học xã hội, là vũ khí đấu tranh bảo vệ quyền lợi của giai cấp, của dân tộc, vì vậy người phóng viên trước hết phải quan tâm phản ánh những hoạt động thực tiễn của con người trong xã hội.
Những hình thức hoạt động cơ bản trong thực tiễn của con người là hoạt động lao động sản xuất, đấu tranh chính trị và thực nghiệm khoa học. Song nếu chỉ dừng lại ở những đối tượng ấy thì báo chí không thể làm tròn chức năng thông tin, hướng dẫn dư luận xã hội của mình, hơn nữa cũng khó mà khu biệt báo chí với các môn khoa học xã hội khác. Bởi vậy, cần phải xác định: đối tượng phản ánh của người phóng viên phải là thực tiễn đang diễn ra, những thực tiễn hôm nay - những thực tiễn chưa có câu trả lời, những thực tiễn đang chuyển động.
Công việc này đòi hỏi người phóng viên phải có ham muốn tìm hiểu và đem hết nhiệt tình đi sâu vào thực tiễn, theo sát thực tiễn, sống trong cuộc sống lao động sản xuất, hòa mình trong cuộc đấu tranh vì sự tiến bộ của xã hội, trong các hoạt động thực nghiệm khoa học, mới có thể nắm bắt, hiểu biết, phân tích, phản ánh nó một cách kịp thời, đầy đủ và chính xác. Sống xa rời hoạt động thực tiễn của con người trong xã hội thì không có cơ sở để hoạt động nghiệp vụ, không thể làm tốt nhiệm vụ phản ánh.
Ảnh minh họa |
Khi phản ánh hiện thực khách quan, trước hết người phóng viên phải tôn trọng thực tế khách quan, phải trung thực trong việc phản ánh. Song trung thực ở đây không có nghĩa là phản ánh một cách “tự nhiên chủ nghĩa”, sự kiện như thế nào, “copy” đúng như vậy đưa vào tác phẩm, không có sự chọn lọc, phân tích, bình xét của tác giả đối với sự kiện. Sự phản ánh của phóng viên phải có mục đích rõ ràng, phải tỏ rõ thái độ, lập trường của chính mình: đồng tình hay phản đối, khuyến khích hay ngăn chặn...
Nói cách khác, người phóng viên phải dùng lăng kính chủ quan để “lọc” hiện thực, đây được hiểu là những tri thức hiểu biết về tự nhiên, xã hội và con người, về quan điểm, đường lối, chính sách của Đảng, Nhà nước và xu hướng phát triển của quy luật để soi rọi vào sự kiện, hiện tượng, phân tích, đánh giá và giải thích nó. Và hơn hết, người phóng viên phải biết thể hiện tất cả những hiểu biết về sự việc, hiện tượng ấy, tất cả những phân tích đánh giá ấy một cách chính xác, rõ ràng, dễ hiểu, mang nét riêng độc đáo, sáng tạo.
Nét độc đáo, sáng tạo thường được tạo nên bởi khả năng sử dụng ngôn ngữ và cách diễn đạt. Khả năng sử dụng ngôn ngữ linh hoạt và cách diễn đạt độc đáo, nhất là khi tạo nên được những lệch chuẩn, mang lại giá trị biểu cảm cao cho tác phẩm báo chí, thể hiện tài năng, bản lĩnh và sự rèn luyện của nhà báo. Tuy nhiên, “chỉ có những khối óc được chuẩn bị mới làm ra những phát minh tình cờ”.
Để thực hiện tốt nhiệm vụ phản ánh, người phóng viên phải luôn chủ động và sáng tạo, tuyệt đối không thụ động ngồi chờ sự kiện xảy ra rồi mới tìm hiểu để phản ánh, hoặc chờ sự chỉ đạo, chỉ dẫn của cấp trên. Người phóng viên biết làm việc chuyên nghiệp phải năng động, nhạy bén, chủ động tìm tòi, phát hiện sự kiện, chọn lọc và phản ánh hiện thực có định hướng. Một bài báo có giá trị bao giờ cũng là một tác phẩm đã được phóng viên dày công chuẩn bị, tìm tòi, lựa chọn, tìm cách thể hiện để đạt mục đích đã được định trước, không bao giờ là sự ngẫu nhiên.
Nhiệm vụ của người làm báo hết sức nặng nề. Nghị quyết số 5 của Ban Bí thư Trung ương Đảng (19/1/1961) đã chỉ rõ: “Báo chí phải giải thích và giải đáp một cách sâu sắc, đúng đắn cho quần chúng về những vấn đề nóng hổi, những vấn đề cơ bản của cuộc sống, của đấu tranh và sản xuất”. Người làm báo không chỉ đơn thuần đưa tin, viết bài, chụp ảnh phản ánh sự kiện mà phải đánh giá, chỉ rõ bản chất, xu hướng vận động của sự kiện, trên cơ sở đó tạo ra giá trị định hướng dư luận xã hội.
Để làm tròn sứ mệnh vẻ vang mà cũng hết sức nặng nề đó, phóng viên phải trang bị cho mình vốn tri thức phong phú và sâu sắc, phương pháp làm việc khoa học, phải biết tận dụng mọi cơ hội tích lũy điều kiện để thực hiện nhiệm vụ được xã hội phân công. Có được ý thức làm việc chuyên nghiệp như vậy, người phóng viên sẽ có khả năng nhận chân ra đâu là sự kiện nóng hổi nhất, ý nghĩa nhất, những sự kiện được xã hội quan tâm giữa muôn vàn sự kiện diễn ra hàng ngày, hàng giờ trong cuộc sống luôn vận động phát triển không ngừng.
Đưa tin, viết bài bình luận hay phản ánh là cả một quá trình phân tích, so sánh, đánh giá... Nắm chắc lý luận chung, biết xu thế chung, và hiểu thấu tình hình nhiều nơi, phóng viên mới có thể đánh giá đúng bản chất các sự kiện đang diễn ra để từ đó chọn lọc được cái có giá trị thời sự nóng hổi nhất, có ý nghĩa nhất. Ai cũng biết rằng, là phóng viên thì phải đi và viết, nhưng sự cần cù thường xuyên, sự say mê tìm hiểu, học hỏi và ý thức chuẩn bị chu đáo cho công việc chính là tiền đề đi tới thành công trong sáng tạo những tác phẩm báo chí có chất lượng.
Cũng cần phải nhấn mạnh thêm rằng, phương thức hoạt động chủ yếu của phóng viên là phản ánh. Tức là phải “đằm” mình trong cuộc sống chiến đấu và lao động sản xuất của nhân dân, phải bám sát cơ sở, nắm bắt tình hình, phát hiện đề tài, đồng thời thu thập các tài liệu cần thiết để sáng tạo nên các tác phẩm báo chí. Nhà báo Trường Chinh đã từng viết: “Ai ở mũi nhọn của phong trào quần chúng, trái tim đập một nhịp với trái tim của hàng triệu quần chúng, thở hút được không khí hăng say và sôi nổi của phong trào quần chúng, thì người ấy nắm bắt được những vấn đề trung tâm và nóng hổi của thời cuộc”.
Nhưng nhà báo Hữu Thọ cũng nhấn mạnh: “Một bài báo hay, ngoài tiêu chuẩn đề cập vấn đề mới, giải đáp đúng yêu cầu của quần chúng còn phải thể hiện một cách tập trung, có chủ đề rõ ràng, theo trật tự ý nghĩ, nhưng lại có những chỗ gây bất ngờ, hứng thú cho bạn đọc”. Khả năng chọn lọc phản ánh những vấn đề của hiện thực vào tác phẩm báo chí đạt đến mức độ hay, gây bất ngờ và tạo hứng thú cho người đọc thể hiện trình độ hiểu biết về nhiều mặt, thể hiện lòng yêu nghề, ý thức trách nhiệm, luôn suy nghĩ tìm tòi sáng tạo của người phóng viên. Phương pháp làm việc khoa học, nghiêm túc, ý thức tự rèn luyện, tìm cách nâng cao chất lượng tác phẩm còn thể hiện trình độ nghiệp vụ, trình độ văn hóa, thái độ tôn trọng độc giả, và thể hiện khả năng làm việc chuyên nghiệp của người phóng viên.
Lại có người nhận xét rằng: Người làm báo đối với bạn đọc như đôi bạn đồng hành, cùng nhau thủ thỉ bàn bạc để tìm ra đâu là phải, đâu là trái, chứ không phải là thày dạy học. Quả thực, nếu không đi cơ sở, bám sát thực tế để hiểu cặn kẽ hiện thực cuộc sống thì không thể có lời lẽ đối thoại, tâm tình đủ sức thuyết phục người bạn của mình. Chẳng hạn xung quanh vấn đề xây dựng cơ bản hiện nay, ai cũng biết có nhiều cán bộ thoái hóa, tham ô, tham nhũng, cắt xén vật tư, làm thất thoát tiền của rất lớn. Nhưng nói về vấn đề này như thế nào để có thể thuyết phục, tạo nên giá trị tác động làm thay đổi hành vi?
Ảnh minh họa |
Để đạt được mục đích đó không dễ. Bởi nếu không hiểu được thực trạng hoạt động xây dựng cơ bản của chúng ta hiện nay thì không thể hiểu đúng nguyên nhân dẫn đến tham ô tham nhũng, cắt xén vật tư. Từ nghiên cứu thực tế, chúng tôi nhận thấy, muốn nhận được công trình, phần lớn các nhà thầu phải chấp nhận tự ứng trước tiền vốn để thực hiện.
Họ phải vay vốn ngân hàng, hàng tháng phải trả lãi, rồi chờ ít nhất vài tháng sau mới có vốn rót về, thậm chí có công trình đã hoàn thành một năm vẫn chưa ứng đủ vốn, thế là người “trong sạch” nhất cũng phải bớt xén tiền đầu tư vào công trình tương ứng với tiền lãi phải trả ngân hàng cho số vốn đã vay để hoàn thành công trình. Không chỉ thế, còn rất nhiều hiện tượng tiêu cực khác: chủ thầu phải chiêu đãi người cấp vốn, người duyệt luận chứng, anh nghiệm thu... Qua mấy lần cửa ải, mỗi cửa ải lại một lần lót tay, những "phong bì phong bao" đó dĩ nhiên được rút từ tiền vốn xây dựng công trình.
Rồi người nhận thầu cũng bớt xén, bằng nhiều cách, cho riêng mình. Cuối cùng, số tiền bị cắt xén, bị thâm hụt không còn là nhỏ và con đường đi của cả đường dây tham ô tham nhũng cùng những bất hợp lý trong xây dựng đã được người quan sát nhận chân, nếu phóng viên cũng dày công tìm hiểu, nghiên cứu kỹ lưỡng hiện tượng để có nhận thức đầy đủ như vậy chắc chắn vấn đề đưa vào bài báo sẽ được phân tích lý giải cặn kẽ, thấu tình đạt lý.
Làm được như vậy là nhà báo đã rèn luyện để nâng cao tính chuyên nghiệp trong hoạt động phản ánh, khắc phục được tình trạng chủ quan duy ý chí, phản ánh một chiều, như trong trường hợp cụ thể kể trên là đổ lỗi cho mấy chủ thầu xây dựng, bài báo sẽ không có sức thuyết phục đối với độc giả. Một thí dụ nhỏ như thế đủ thấy nghề làm báo không hề dễ dàng.
Phát hiện vấn đề - đề tài và thể hiện vấn đề - đề tài là một việc làm đòi hỏi tính chuyên nghiệp cao. Hoạt động này yêu cầu mỗi nhà báo phải có sự say mê, lòng yêu nghề, năng lực phát hiện và trình độ sử dụng ngôn ngữ để thể hiện. Khả năng đó là thước đo trình độ văn hóa nền, thể hiện tinh thần trách nhiệm, ý thức sáng tạo và phương pháp làm việc khoa học, nghiêm túc, kịp thời khắc phục những sai sót cả nội dung và hình thức để nâng cao chất lượng tác phẩm.
Đây chính là yếu tố cơ bản làm nên thương hiệu và cũng chính là yếu tố thể hiện tính chuyên nghiêp của nhà báo. Nghề làm báo là nghề luôn luôn sáng tạo, bản thân sự kiện luôn thay đổi theo không gian, thời gian, hiện thực luôn sống động, tươi mới, nếu nhà báo không có tư duy sáng tạo chỉ có thể trở thành thợ viết báo chứ không thể trở thành nhà báo chuyên nghiệp theo đúng nghĩa./.
TS Đỗ Thị Hằng