Điện Trường Bà – Di tích và lễ hội đặc sắc trên đất Quế
Điện Trường Bà là tên gọi dân gian của một công trình kiến trúc thờ nữ thần Thiên Y A Na, nằm cạnh tỉnh lộ 622, thuộc thị trấn Trà Xuân, huyện Trà Bồng, cách thành phố Quảng Ngãi chừng 60km, về phía tây bắc. Năm 2014, Điện Trường Bà đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia. Đến năm 2017, Lễ hội Điện Trường Bà tiếp tục được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia.
Không có cứ liệu nào cho biết chính xác thời điểm ngôi đền được hình thành cũng như cộng đồng cư dân nào đã phát tâm xây dựng công trình kiến trúc thờ tự nhiều ý nghĩa nầy. Sách Đại Nam nhất thống chí do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn gọi tên Điện Trường bà là “ Đền thần Thiên Y” và vị thần được thờ ở đây là “Thiên Y chúa Ngọc”, một tên xưng tụng khác của nữ thần Thiên Y A Na. Vị thần nầy có nguồn gốc trong tín ngưỡng của người Chăm, thường được gọi là Poh Nagar (hay Pô Ino Nogar), nghĩa là Bà Mẹ Xứ Sở. Theo truyền thuyết, bà sinh ra từ biển cả, nhờ bọt biển và ánh mây trời.
Cảnh Điện Trường Bà |
Trên bước đường Nam tiến, người Việt đã tiếp nhận tín ngưỡng của cư dân bản địa và Việt hóa tục thờ Bà Mẹ Xứ Sở, với những truyền thuyết về một người phụ nữ sinh ra trên đất Việt, chở che, phù trợ cho họ trong công cuộc khai hoang lập ấp đầy gian nan thời mở cõi. Triều nhà Nguyễn, xếp Thiên Y A Na vào hàng Thượng Đẳng thần và cho phép người dân lập miều thờ ở nhiều nơi. Từ miền Trung đến Nam bộ hầu như ở đâu cũng có miếu thờ Bà cũng như xưng tụng, cầu vọng Bà trong các lễ tế hàng năm của cộng đồng để cầu Quốc thái dân an, nhân hòa vật thịnh.
Điều khác biệt của điện Trường Bà ở Trà Bồng so với các điện thờ Thánh Mẫu Thiên Y-A-Na tại nhiều địa phương là ngoài việc thờ phụng thần Thiên Y ANa, ở chính điện, người dân địa phương còn thờ hai vị thần nhân là Trấn Quốc công Bùi Tá Hán và Phó đô tướng Dương võ công thần Mai Đình Dõng. Đây là hai nhân vật có những đóng góp to lớn trong sự nghiệp ổn định vùng đất Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, trong đó có miền đất quế Trà Bồng. Dấu vết tín ngưỡng của cư dân gốc Nam Trung Hoa cũng hiện diện với việc thờ Quan Công – một vị nhân thần được người gốc Hoa và cả người Việt tôn thờ, kính trọng vì đức trung cang, nghĩa khí.
Người Cor Tấu chiêng, múa Cà đáo mừng Lễ |
Ông Lê Hồng Khánh – Hội viên Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam cho biết: “Vùng đất quế Trà Bồng vốn dĩ là nơi có nhiều sản vật, đã phát triển giao thương từ rất sớm. Từ nhiều thế kỷ trước, khi đường bộ chưa phát triển, thương thuyền từ Hội An (Quảng Nam), từ Thu Xà (Quảng Ngãi) đã ngược dòng Trà Bồng đến vùng đất này mang theo mắm muối, vải vóc để trao đổi với người Kor, người Chăm bản địa. Và khi trở về thuyền chở đầy lâm sản quế, mật ong.”
Ông Nguyễn Kim Thật – Trưởng Ban quản lý Điện Trường Bà cho biết: “Cũng chính sự trù phú của vùng đất đã hấp dẫn người Kinh và người Hoa đến đây lập nghiệp. Dòng họ Trác, họ Lâm (người Minh Hương) đến đây sinh sống khá lâu đời. Và khi chọn Trà Bồng là quê hương, các dân tộc cùng nhau xây điện Trường Bà đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng.”
Bên ngoài điện, nằm về phía tây còn có miếu thờ “Bạch hổ sơn quân”. Tương truyền xưa kia khi núi rừng còn hoang vu, nhờ có "ông Hổ trắng" bảo vệ nên beo gấu không dám kéo về quấy phá dân làng.
Trải qua thời gian, Điện Trường Bà đã bị nhiều hư hỏng. Từ đầu năm 2010, tỉnh Quảng Ngãi và huyện Trà Bồng đã đầu tư hơn 2 tỷ đồng để trùng tu, tôn tạo di tích. Cùng với việc sửa sang đền thờ, việc nghiên cứu, tìm hiểu về di tích, lễ hội và các truyền thuyết liên quan đến các vị thần thờ phụng tại đây cũng đã được xúc tiến và bước đầu có được một số kết quả đáng khích lệ.
Thả Hoa đăng trong đêm Hội |
Theo truyền thống, lễ tế Điện Trường Bà diễn ra vào hai kỳ Xuân và Thu. Riêng dịp tế xuân, diễn ra trong ba ngày, từ 15 đến 17/4 Âm lịch với nhiều nghi thức nghiêm cẩn và giàu ý nghĩa như: lễ Mộc Dục, lễ tế ngoại đàn, lễ hiến trâu. Phần chánh tế qua các bước sơ hiến, á hiến, chung hiến diễn ra ở chính điện với sự tham dự của các vị bô lão và đông đảo người dân quý trọng và tri ân công đức của Thần nữ Thiên Y A Na và các bậc thiên thần, nhân thần mà trong niềm tin sâu thẳm và thiêng liêng là các vị đã phù hộ độ trì cho cộng đồng bình an - khương thới, tấn lộc - tấn tài, kết đoàn - trọng nghĩa.
Phần hội với nhiều hoạt động dân gian mang tính đặc trưng riêng của cá tộc người sinh sống lâu đời trên quê hương Trà Bồng như: thi đấu cở người, múa lân, hát tuồng, múa chiêng…
Người Kor trong trang phục cổ truyền từ các xã ở huyện miền núi Trà Bồng, Tây Trà trở về mang lễ vật là những vỏ quế lớn, những buồng cau, lá trầu và những chai mật ong rừng vàng ươm. Người Hoa ở địa phương hay từ Thu Xà, từ Hội An cũng vào lễ mang theo những nén hương trầm, đèn sáp lớn, người Kinh mang gà vịt heo bò đến làm cỗ lễ bà.
Nghi thức chánh tế bên trong Điện Trường Bà |
Cô Hồ Thị Minh Vân, người gốc Trà Bồng nay làm ăn sinh sống ở Kiên Giang, cho hay: "Năm nào đến hội, gia đình tôi cũng thu xếp trở về để dâng hương cho Bà. Nhờ có sự phù hộ độ trì của Bà nên công việc làm ăn của vợ chồng tôi nhiều năm rồi khá trôi chảy".
Cô Nguyễn Thị Kim Chung, cũng người Trà Bồng đang làm ăn sinh sống ở Kon Tum, thì nói "Từ nhỏ đã theo mẹ đi lễ hội điện Trường Bà, giờ năm nào đến ngày lễ cũng về dự".
Trống hội tại sân Điện |
Đi cùng với nội dung tri ân công đức tiền nhân, nhắc nhở con cháu cố kết cộng đồng, theo gương người xưa ra công xây dựng quê hương, rèn luyện phẩm hạnh làm người, lễ hội tại Điện Trường Bà thể hiện sự giao thoa văn hóa đậm nét giữa các dân tộc anh em. Nếu như lễ tế ngoại đàn, chánh tế, hát tuồng thể hiện văn hóa của người Việt, thì lễ hiến trâu, múa cồng chiêng… mang nét đặc trưng của đồng bào Kor. Không chỉ vậy, phần nghi thức được thực thi trong lễ hội và các vật phẩm cống lễ cũng mang âm hưởng văn hóa của một số dân tộc anh em khác trong vùng.
Toàn cảnh lễ hội |
Tin ngưỡng thờ Bà Thiên Y A na và lễ hội diễn ra hàng năm tại Điện Trường Bà huyện Trà Bồng và một sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng giàu ý nghĩa, cần được phát huy yếu tố tích cực trong sự nghiệp xây dựng đất nước, xây dựng quê hương Trà Bồng giàu đẹp.
Di tích và lễ hội Điện Trường Bà là di sản văn hóa quý báu của nhân dân các dân tộc huyện Trà Bồng nói riêng và nhân dân trong và ngoài tỉnh Quảng Ngãi nói chung, nhắc nhở mọi người giữ gìn đạo lý uống nước nhớ nguồn, biết ơn người đi trước đã dày công vun đắp quê hương; đồng thời nhắc nhau giữ vững tình cảm kết đoàn, chung tay xây dựng non sông, đất nước.
Nguyên Khoa