Vai trò, vị trí của doanh nhân trong xã hội
Thật khó định nghĩa từ “doanh nhân”. Chỉ có thể nhận dạng một cách tương đối rằng đó là từ chỉ một tầng lớp người đang điều hành hoạt động của các doanh nghiệp sản xuất, kinh doanh, dịch vụ hàng hóa, thuê mướn và sử dụng lao động thường xuyên từ vài người trở lên.
Ảnh minh họa |
Trong lịch sử phát triển xã hội của loài người, có thể nhận ra một tầng lớp người mà có lúc bị gọi là con buôn, lúc lại là thương nhân, và nay gọi là doanh nhân. Đó là một tầng lớp có một vai trò, vị trí quan trọng, không thể thiếu trong mọi xã hội. Mặc cho có lúc, do nhận thức chưa chuẩn người ta đã phủ nhận vai trò của họ, nhưng vị trí đó vẫn tồn tại một cách khách để duy trì nhu cầu cuộc sống của con người, duy trì sự tồn tại của nền kinh tế.
Với sự phát triển của khoa học kỹ thuật hiện đại và tổ chức xã hội hiện nay, nhu cầu cuộc sống vật chất cũng như tinh thần của từng cá nhân và của cả cộng đồng xã hội đã cao hơn nhiều so với trước đây. Ngay cả cuộc sống của một người dân bình thường trong một quốc gia phát triển trung bình cũng có thể cao hơn những gì mà giới quý tộc, thậm chí vua chúa ngày xưa thụ hưởng. Do đó đặc tính, khả năng của doanh nhân so với thương nhân hay con buôn trước đây cũng rất khác.
Nếu trước kia, thương nhân chỉ là người có khả năng nhận dạng ra của cải hàng hóa ở nơi thừa để làm nhiệm vụ đáp ứng cho nơi thiếu thì doanh nhân ngày nay là người tạo ra những sản phẩm hàng hóa mới, tạo nên những nhu cầu mới cho xã hội. Họ còn hướng dẫn xã hội dùng hàng hóa đó không những ở khía cạnh công năng, mà còn thụ hưởng cả về cái đẹp cùng những nét văn hóa của sản phẩm. Đôi lúc, trị giá văn hóa (tính ra bằng tiền) của sản phẩm còn lớn hơn nhiều lần so với trị giá của công năng. Những sản phẩm thời trang, sản phẩm tiêu dùng cao cấp là một minh chứng.
Bên cạnh những nhận dạng về doanh nhân thời nay như nêu trên, cần biết làm cách nào để có một tầng lớp doanh nhân đúng tầm vóc. Kinh tế học là môn học cung cấp cho ta những kiến thức về kinh tế, không chỉ cho ta kiến thức về sử dụng tài nguyên, lao động một cách tối ưu, mà còn cung cấp các kiến thức sản xuất - kinh doanh, cách thức sử dụng của cải vật chất, đồng vốn của nhà đầu tư, của xã hội một cách có hiệu quả nhất. Đó là những kiến thức mà doanh nhân nên được trang bị trong nền kinh tế hôm nay.
Để trở thành một doanh nhân thực sự, không phải chỉ học Kinh tế học là đủ, mà còn phải hội đủ nhiều yếu tố quan trọng khác nhau. Theo sự trưởng thành của doanh nghiệp, doanh nhân càng phải thể hiện đầy đủ năng lực và phẩm giá để đủ tầm dẫn dắt doanh nghiệp lớn mạnh.
Trong xã hội chúng ta ngày nay, sự nhìn nhận về người làm nghề kinh doanh còn nhiều điều chưa đúng. Luật lệ quản lý kinh tế cũng còn nhiều hạn chế. Để trở thành doanh nhân thành đạt, vừa làm giàu cho bản thân, vừa góp phần phát triển kinh tế quốc gia thì doanh nhân phải biết kinh doanh đúng pháp luật, đúng đạo đức xã hội. Thế nên lượng doanh nhân giỏi, có tầm cỡ của Việt Nam chưa nhiều. Sự thành đạt ở đẳng cấp như thế không phải chỉ cần sự nỗ lực của bản thân doanh nhân, mà còn phải có yếu tố môi trường xã hội, trong đó luật lệ của Nhà nước có tạo được môi trường kinh doanh lành mạnh hay không là một yếu tố có tính chất quyết định.
Trong tình hình thế giới hiện nay, xây dựng được một đội ngũ doanh nhân yêu nghề, có kiến thức, có tấm lòng với xã hội, có hoài bão với đất nước là một điều mong mỏi của xã hội. Vì đó là lực lượng quan trọng nhất trong công cuộc hội nhập với thế giới để rút ngắn thời gian đưa nước ta vào hàng ngũ những nước phát triển. Đội ngũ này phải được rèn luyện trong môi trường cạnh tranh công bằng (mọi doanh nghiệp đều được đối xử bình đẳng trong nền kinh tế về quyền tự chủ kinh doanh, được hưởng sự công bằng trong sử dụng vốn xã hội, tài nguyên thiên nhiên...). Có như thế, tài năng của doanh nhân mới có dịp thăng hoa, từ đó họ mới có đủ khả năng cạnh tranh thành công trên thương trường quốc tế, góp phần bảo vệ quyền lợi của đất nước.
Nếu vẫn còn duy trì tình trạng dành đặc quyền đặc lợi cho một loại hình doanh nghiệp nào đó thì không những làm cho vốn, tài nguyên quốc gia không được sử dụng hiệu quả, mà còn làm hư hỏng một bộ phận trong đội ngũ doanh nhân. Cơ chế quản lý kinh tế xã hội không thể là "xin - cho", buộc doanh nhân phải đáp lại bằng phương thức đút lót để cùng tham gia chia chác cái bánh đặc quyền đặc lợi. Hậu quả của cơ chế "xin - cho" nếu tiếp tục kéo dài sẽ là một thảm họa cho đất nước.
Trong điều kiện toàn cầu hóa như hiện nay, sự cạnh tranh trên thương trường ngày càng phức tạp. Doanh nhân không thể dựa vào sự bảo hộ của Nhà nước và càng không thể thông qua mối quan hệ với các quan chức để có những đặc quyền đặc lợi. Nguồn lợi nhuận của một doanh nhân chân chính chỉ có thể khai thác bền vững từ những phương châm, biện pháp sau:
- Đầu tư sáng tạo ra sản phẩm mới nhằm đáp ứng được nhu cầu cuộc sống ngày càng cao của con người. Hình thành ra những nhu cầu mới, thị trường mới trong xã hội. Tạo ra sản phẩm mới, khai thác thị trường mới luôn là mục tiêu hàng đầu của doanh nghiệp. Lợi ích của doanh nghiệp có được từ sự sáng tạo để phục vụ và nâng cao đời sống cho cộng đồng mới là đỉnh cao nghề nghiệp của một doanh nhân.
- Phát hiện, khai thác ra thị trường mới đối với những sản phẩm truyền thống, thông qua các kỹ thuật gia tăng chức năng sản phẩm, tăng sức hấp dẫn về mặt thị hiếu, tăng cường công tác tiếp thị...
- Xem xét sản phẩm của mình đang ở công đoạn nào của chuỗi giá trị của sản phẩm để điều chỉnh phương thức kinh doanh, chọn chuỗi phân khúc giá trị phù hợp và có lợi nhất cho doanh nghiệp. Đồng thời đánh giá các đối tượng canh tranh, nhằm có sách lược liên kết với các đối tượng khác nhau để tìm vị thế có lợi nhất cho sản phẩm của mình.
- Tăng cường lợi ích cho khách hàng bằng các kỹ thuật kinh doanh như chính sách hậu mãi, khuyến mãi...
- Loại bỏ các yếu tố lãng phí, hợp lý hóa sử dụng lao động, tinh gọn hiệu quả bộ máy điều hành... để giảm giá thành sản phẩm, tạo sức cạnh tranh bằng giá hợp lý, đem lại lợi ích cho người tiêu dùng và cho chính doanh nghiệp.
- Xem xét đề xuất với Nhà nước hợp lý hóa các công cụ luật pháp, các thủ tục hành chính, khả năng tiếp cận với nguồn tín dụng trong xã hội, chính sách thuế..., để tăng sức cạnh tranh cho doanh nghiệp.
Để có thể hỗ trợ doanh nhân thực hiện các biện pháp trên, phải có những tổ chức hiệp hội theo những ngành nghề khác nhau. Đồng thời Nhà nước phải tổ chức các cơ quan xúc tiến kinh doanh "bán dân lập" như tổ chức Kotra của Hàn Quốc, Cetra của Đài Loan... để hỗ trợ các nhà sản xuất, các doanh nghiệp tiếp cận thị trường thế giới dễ dàng hơn, giúp họ cải tiến sản phẩm, xây dựng kênh thông tin kịp thời về giá cả hàng hóa trên thế giới, tổ chức đào tạo đội ngũ chuyên môn phục vụ cho công tác kinh doanh. Có như vậy, đội ngũ doanh nhân nước ta mới có điều kiện trưởng thành. Những tổ chức nêu trên đã là những lực lượng nòng cốt hỗ trợ tích cực cho đội ngũ doanh nghiệp của bốn con rồng châu Á (Hàn Quốc, Đài Loan, Hồng Kông, Singapore) trong 50 năm qua mà chúng ta cần học tập.
Vai trò của Doanh nhân: Cần phải nhìn thẳng
Ông Phạm Nhật Vượng - Chủ tịch HĐQT Vingroup |
Gần đây, có một vài cuộc hội thảo đánh giá về tình trạng của đội ngũ doanh nhân Việt Nam. Tuy nhiên những nghiên cứu về giới Doanh nhân Việt Nam, xét về mặt khoa học, còn chưa rõ ràng và chưa nhất quán. Ví dụ, hiện nay, xã hội chưa nhất trí rằng các Giám đốc doanh nghiệp nhà nước cũng là doanh nhân khi định nghĩa doanh nhân là người bỏ tiền ra để kinh doanh và mục tiêu là vì lợi nhuận. Tuy vậy, theo tôi, khi nền kinh tế Việt Nam đã hội nhập đến mức như hiện nay thì không thể định nghĩa doanh nhân theo quy mô vốn mà họ bỏ ra bởi trên thế giới có rất nhiều doanh nhân không bỏ tiền ra nhưng vẫn tham gia hiệu quả vào nền kinh tế dựa trên việc huy động tiền của xã hội.
Doanh nhân Việt - Anh là ai?
Sở dĩ có tình trạng như vậy là do chúng ta mới có nền kinh tế thị trường khoảng 10 năm nay. Tuy nhiên, xét về mặt hiện tượng thì chúng ta phải kết luận rằng, trên thực tế chúng ta đã có một giới doanh nhân và họ đang tạo ra những hoạt động kinh tế có thật, tạo ra những thành tích, những mối quan hệ thương mại được phát triển rộng khắp thế giới. Vậy doanh nhân Việt Nam gồm những đối tượng nào? Theo tôi, có 3 nhóm doanh nhân đã, đang hình thành và làm nên diện mạo của doanh nhân Việt Nam.
Thứ nhất là những người điều hành, quản lý hoặc sở hữu các doanh nghiệp nhỏ và vừa, một đối tượng có tốc độ phát triển nhanh về số lượng. Xét theo tiêu chuẩn của những nhà kinh doanh hiện đại thì đây chưa phải là đội ngũ chuyên nghiệp nhưng rõ ràng họ đã có những hoạt động kinh doanh thực thụ. Gần đây, do tình trạng lạm phát mà đối tượng này đang rơi vào một số khó khăn. Số lượng những doanh nhân này bớt đi do phá sản, song lại tăng lên theo sự vận động, phát triển của nền kinh tế.
Thứ hai là đội ngũ khá đông đảo những người đang điều hành các doanh nghiệp nhà nước. Mặc dù còn có những tranh cãi về việc họ có phải là doanh nhân không nhưng tôi cho rằng, phải xem họ là doanh nhân vì họ phải chịu trách nhiệm xã hội về đồng vốn mà mình sử dụng, về khối tư liệu sản xuất mà trên thực tế, nó vẫn đang chiếm một tỷ trọng rất lớn trong đời sống kinh tế Việt Nam.
Thứ ba là các nhà kinh doanh chuyên nghiệp hoặc bắt đầu có chất lượng chuyên nghiệp theo tiêu chuẩn quốc tế, làm việc cho các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, thậm chí có những người đã vươn tới vị trí điều hành tại các doanh nghiệp lớn. Đây là lực lượng có năng lực chuyên nghiệp tốt nhất nếu xét theo tiêu chuẩn hội nhập ở Việt Nam hiện nay. Đặc biệt trong đội ngũ này là những người kinh doanh tài chính dưới hình thức là các nhà môi giới, các nhà tư vấn tài chính, những người buôn bán các sản phẩm của nền kinh tế trong lĩnh vực tài chính và ngân hàng. Đối tượng này một vài năm trở lại đây phát triển rất nhanh và rất đông. Họ đang trở thành một lực lượng chiếm giữ địa vị rất quan trọng trong việc làm tốt lên hoặc làm xấu đi nền kinh tế Việt Nam.
Cần có cái nhìn công bằng và thiện cảm
Phải khẳng định rằng, trong điều kiện mới mở cửa mà có được đội ngũ doanh nhân đa dạng như vậy là điều rất đáng ngạc nhiên, và là một trong những cố gắng rất lớn của Việt Nam. Cho nên, đánh giá đội ngũ này theo khía cạnh tiêu cực hay tích cực dựa theo một số tiêu chuẩn cứng nhắc là không công bằng. Trong xã hội, tâm lý kinh doanh đã bắt đầu nở rộ và tâm lý không trọng thương của nền văn hoá Việt Nam cũng đã được khắc phục. Giờ đây, các chức danh của doanh nhân như giám đốc hay trưởng đại diện bán hàng… đã có giá trị xã hội và trong cấu trúc của đời sống xã hội, kể cả trong đời sống gia đình, đội ngũ này đã bắt đầu giữ một địa vị rất đáng kể. Đây là một bước chuyển về nhận thức.
Vấn đề cơ bản là chất lượng của kiến thức kinh doanh, của các thói quen kinh doanh, của nền văn hoá kinh doanh đang còn nhiều vấn đề; hệ thống pháp luật kinh doanh cũng có nhưng chưa đủ chuyên nghiệp để có thể điều chỉnh và hỗ trợ việc hình thành các thói quen kinh doanh hiện đại. Và điều này hình thành trong xã hội một sự ngờ vực nhất định về phẩm hạnh của các nhà kinh doanh Việt Nam. Vì vậy, xét về quy mô phát triển, tốc độ xuất hiện các năng lực của đội ngũ doanh nhân Việt Nam thì chúng ta rất đáng tự hào nhưng xét về chất lượng, do những điều kiện mới, do hệ thống đào tạo còn hạn chế nên tính chuyên nghiệp của đội ngũ này chưa cao, sự tôn trọng các quan hệ có tính chất hợp đồng chưa đạt được chuẩn.
Tuy nhiên, chúng ta không thể sốt ruột mà cần có thời gian để biến đổi quy mô về lượng thành quy mô về chất. Do đó, chúng ta phải thận trọng khi khen và công bằng khi chê đối với đội ngũ này. Điều đáng khen là sức sống và sức phát triển của đội ngũ này mặc dù quy mô phát triển mới chỉ là sự nở rộ một cách bản năng trên những khía cạnh kinh doanh thông thường, và chưa chuyên nghiệp. Nhưng những khía cạnh này thể hiện sự mới mẻ của nền văn hóa kinh doanh Việt Nam và sự mới mẻ này cần được trân trọng, tạo điều kiện để trở thành một trong những động lực phát triển của nền kinh tế.
Chung sức, đồng lòng
Vietnam Airlines - Vingroup ký thỏa thuận hợp tác |
Để có đội ngũ doanh nhân phát triển thực sự vững mạnh, có một số việc mà Nhà nước và xã hội cần quan tâm.
Thứ nhất, chúng ta phải tiếp tục tạo ra một môi trường vĩ mô ổn định, thuận lợi cho sự phát triển kinh tế, từ đó tạo động lực cho sự phát triển của đội ngũ doanh nhân. Phải xây dựng một hệ thống pháp lý bền vững nhưng đủ chi tiết để điều chỉnh hành vi kinh doanh từ khu vực căn bản nhất của nền kinh tế là lĩnh vực ngân hàng, tài chính đến mũi nhọn của nền kinh tế như công nghiệp và đến sức sống của nền kinh tế là kinh doanh. Muốn vậy, Nhà nước phải hình thành những cơ sở nghiên cứu để hoạch định chính sách kinh tế vĩ mô một cách chuyên nghiệp. Tình trạng những chính sách thay đổi nhiều khi mâu thuẫn khiến các doanh nhân rất khó để trở nên chuyên nghiệp, sự ứng phó một cách "tháo vát" của họ với sự thay đổi của chính sách tạo ra sự phát triển của một đặc tính là cơ hội trong kinh doanh.
Thứ hai, phải phát triển các cơ sở đào tạo, cung cấp cho xã hội kiến thức kinh doanh nói chung và cung cấp cho các nhà kinh doanh những kiến thức kinh doanh chuyên nghiệp. Để cung cấp kiến thức, kỹ năng kinh doanh cho đội ngũ doanh nhân thì việc du học là hoàn toàn không đủ. Và nếu có đủ thì cũng không hoàn toàn phù hợp với điều kiện cụ thể của một nước như Việt Nam. Cho nên, việc phát triển các cơ sở đào tạo những nhà kinh doanh, những nhà quản lý kinh tế chuyên nghiệp là một việc cấp bách cần phải làm ngay.
Thiết nghĩ, trong giai đoạn hiện nay, Chính phủ làm hai việc đó là đủ. Phải thẳng thắn thừa nhận rằng, kinh doanh chưa chuyên nghiệp phản ánh trình độ của nền kinh tế, đồng thời phản ánh cả tình trạng chưa chuyên nghiệp của điều hành môi trường vĩ mô. Cho nên, để có đội ngũ kinh doanh chuyên nghiệp, trước tiên chúng ta phải xây dựng một đội ngũ điều hành môi trường vĩ mô chuyên nghiệp. Như vậy, chúng ta không thể sốt ruột để mong có đội ngũ doanh nhân chuyên nghiệp trong một sớm một chiều được. Chất lượng của đội ngũ doanh nhân sẽ tăng lên cùng với chất lượng của hệ thống chính sách vĩ mô, của hệ thống pháp luật, cũng như chất lượng của người tiêu dùng. Nếu không có đội ngũ tiêu dùng thông thái thì chúng ta cũng không thể đòi hỏi được một hệ thống sản xuất, phân phối chuyên nghiệp.
Mặc dù hiện nay đội ngũ doanh nhân đang có vị trí quan trọng song chưa hẳn đã được trọng vọng trong xã hội. Nhìn nhận vai trò của doanh nhân là quan trọng và trọng vọng doanh nhân là hai thái độ khác nhau của xã hội. Một nhà kinh doanh bản năng và một nhà kinh doanh có học vấn, hai người đó có địa vị giống nhau trong đời sống kinh tế nhưng có địa vị rất khác nhau trong đời sống tinh thần. Làm thế nào để biến sự quan trọng đơn giản thành một sự quan trọng có chất lượng văn hóa là một quá trình phấn đấu lâu dài. Vì vậy, mỗi doanh nhân phải phấn đấu trở thành một người quan trọng và từ một người quan trọng trở thành một người được kính trọng. Đó chính là chất lượng văn hóa, chất lượng giáo dục của người đó và đồng thời là năng lực của xã hội trong việc nhận ra giá trị và kính trọng họ.
Phan Chánh Dưỡng