Nhất thể hóa, yêu cầu khách quan của hiện thực
Câu chuyện “nhất thể hóa”, được hiểu là thống nhất chức danh có vị trí và vai trò tương đương của Đảng và chính quyền, đã được thảo luận rất nhiều ở nước ta cả trên lý luận lẫn thực tiễn.
Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng được Trung ương Đảng đề cử chức Chủ tịch nước |
Tuy nhiên, đề xuất này vẫn chỉ nằm dưới dạng thảo luận lý thuyết và mới thử nghiệm ở một vài vị trí chủ chốt ở cấp xã, phường, như Quảng Ninh, Hà Giang hay TP. Hồ Chí Minh, song những bước đi còn khá e dè do lo ngại vượt rào.
Nói vậy để thấy “nhất thể hóa”, nếu thực hiện ở cấp cao nhất khi thời cơ đã chín muồi, hoàn toàn không phải là thay đổi nào quá lớn, hay đi ngược lại xu thế của các nước xã hội chủ nghĩa. Đây chỉ đơn giản là một cách sắp xếp quyền lực trong hệ thống lãnh đạo, và nhìn nhận dưới nhiều góc độ, có nhiều điểm tích cực.
Quyết định Tổng bí thư kiêm Chủ tịch nước lần này trở thành tiền lệ sẽ có ý nghĩa rất lớn. cho thấy quyết tâm tinh giản biên chế, thu gọn bộ máy hành chính ở cấp cao nhất. Trên thực tế nước ta đang tồn tại hai hệ thống hành chính vận hành song song từ Trung ương xuống địa phương: một hệ thống hành chính nhà nước, và hệ thống hành chính của Đảng. Dù có điểm tích cực là hai bộ máy có thể giám sát lẫn nhau, giám sát quyền lực, nhưng hệ thống “song song” này tạo ra khá nhiều rắc rối và chi phí lớn cho ngân sách nhà nước.
Các quốc gia theo mô hình XHCN khác áp dụng “nhất thể hóa” ở mức độ và hình thức khác nhau. Trung Quốc “nhất thể hóa” Tổng bí thư và Chủ tịch nước vào năm 1992, dưới thời Giang Trạch Dân. Lào thống nhất chức danh chủ tịch nước và vị trí đứng đầu của Đảng vào năm 1998, dưới thời chủ tịch Khamtai Siphandon, và giữ nguyên tiền lệ này đến nay.
Mặc dù có vai trò thực tế rất lớn, nắm trong tay những quyết định quan trọng với đất nước, vị trí Tổng bí thư thực tế chỉ chịu trách nhiệm giải trình với nội bộ Đảng, chứ không phải cơ quan dân bầu là Quốc hội. Nhất thể hóa chức danh sẽ tạo điều kiện để thực hiện giám sát quyền lực tốt hơn, hay nói cách khác như Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng từng ví von, tạo thành chiếc lồng cơ chế, pháp luật để “nhốt quyền lực”. Cơ chế mới cũng có thể mở ra tiền lệ Tổng bí thư (kiêm Chủ tịch nước) có thể trả lời chất vấn trước Quốc hội.
"Quyền lực càng lớn trách nhiệm càng cao. Trách nhiệm càng cao hành động càng quyết liệt. Hành động càng quyết liệt, kết quả càng lớn. Đây là thời vận để... nhất thể hóa chức danh. Qua thời vận này rồi, sẽ rất lâu mới có thể đến."
Việt Nam đã nhận thấy từ lâu sự cần thiết không nên để tách rời hai chức danh Tổng Bí thư Đảng và Chủ tịch nước trong cấu trúc lãnh đạo chính trị. Từ thời TBT Lê Khả Phiêu đã mong muốn thực hiện điều này. Nhưng bởi nhiều lý do những chức danh này vẫn chưa được kết hợp làm một.
Nhất thể hoá, sự thay đổi này có nghĩa là sẽ bớt đi được một vị trí thực hiện vai trò nghi lễ là chủ yếu. Để đi cùng với một chức danh như vậy thì cả một bộ máy phục vụ riêng Chủ Tịch Nước sẽ đi theo, chi phí sẽ đội lên biết bao nhiêu mà đất nước thì đang nghèo, nợ công tăng, sự tiết kiệm là điều rất cần thiết.
"Trong quan hệ ngoại giao với các nước, các thủ tục cũng bớt rườm rà, kế hoạch viếng thăm, bàn bạc và kí kết việc hiệp định cũng mạch lạc, hiệu quả hơn. Từ trước đến nay, mỗi khi có một khách nước ngoài thì việc phối hợp lịch giữa văn phòng của chủ tịch nước, Tổng bí thư hay thủ tướng cũng đã là một sự phiền toái không cần thiết." Nhất thể hóa sẽ giải quyết vấn đề rắc rối liên quan đến hoạt động đối ngoại. Vị trí Tổng bí thư có vai trò quan trọng trong việc xác định đường lối ngoại giao, chiến lược phát triển, và quan điểm chung của Đảng và nhà nước Việt Nam.
Nhất thể hóa chức danh ở vị trí cao nhất là bước đi đột phá của hệ thống chính trị. Để đảm bảo bước đi này thành công, thì cần phải xây dựng được những thế chế giám sát đi kèm, bởi tập trung quyền lực mang lại hiệu quả cao nhưng cũng dễ dẫn đến nguy cơ lạm quyền, lộng quyền, tha hoá quyền lực.
Trong thực tế, chín người mười ý, nhiều người biết rõ là phù hợp với xu thế nhưng vẫn cứ lần chần, thậm chí phản đối. Hãy nhìn nhận vấn đề dưới góc nhìn tổng thể, đặt lợi ích quốc gia, dân tộc lên hàng đầu còn cứ tranh luận nên hay không nên rồi để đấy hoặc vì ghế một nhân bật nào đấy mà bàn lùi sẽ mãi mãi không thực hiện được. Tầm nhìn chiến lược chính là đấy. Nhất thể hóa sẽ là bước đột phá quan trọng của hệ thống chính trị Việt Nam.
HTG